Depressiya ilə müvəqqəti ruh düşkünlüyü çox vaxt bir-birinə qarışdırılır, amma əslində aralarında prinsipial fərqlər var. Hər bir insan həyatında çətin günlər yaşayır — kədər, məyusluq, stress normal emosional reaksiyalardır.
Mövzu ilə bağlı Zəhra klinikasının həkim psixiatr-psixoterapevti Lalə Məmmədova E-saglam.az-a müsahibə verib. Həmin müsahibəni sizlərə təqdim edirik.
- Lalə doktor, depressiya ilə müvəqqəti ruh düşkünlüyü arasında nə fərq var? Psixiatra nə vaxt müraciət etməliyik?
- Depressiya ilə müvəqqəti ruh düşkünlüyü çox vaxt bir-birinə qarışdırılır, amma əslində aralarında prinsipial fərqlər var. Hər bir insan həyatında çətin günlər yaşayır — kədər, məyusluq, stress normal emosional reaksiyalardır.
Müvəqqəti ruh düşkünlüyü adətən konkret bir səbəblə bağlı olur və vaxt keçdikcə, dəstək və istirahət fonunda azalır. İnsan yenə də sevinc hiss edə, gündəlik fəaliyyətini davam etdirə bilir.
Depressiya isə sadəcə “pis əhval” deyil. Bu, bütün psixoloji və fiziki sistemi əhatə edən bir xəstəlikdir. Depressiyada insan sanki dünyanı boz rəngdə görür: əvvəllər sevinc gətirən şeylər maraqsızlaşır, enerji azalır, yuxu və iştaha pozulur, diqqət toplamaq çətinləşir. Ən önəmlisi isə — bu vəziyyət həftələrlə, bəzən aylarla davam edir və öz-özünə keçmir.
Əgər ruh düşkünlüyü iki həftədən çox çəkirsə, gündəlik həyata, işə, ailə münasibətlərinə mane olursa, ümidsizlik hissi dərinləşirsə və insan özünü “köhnə mən” kimi hiss etmirsə, bu artıq mütləq mütəxəssis qiymətləndirməsi tələb edir. Psixiatra getmək zəiflik deyil, insanın öz sağlamlığına qarşı məsuliyyətinin göstəricisidir.
- Son illər Azərbaycanda depressiya və həyəcan-təşviş pozuntuları niyə artır?
- Bu artımı tək bir səbəblə izah etmək olmaz. Sürətlənən həyat tempi, sosial şəbəkələrdə “hamı xoşbəxtdir” görüntüsü, iqtisadi narahatlıqlar və gələcəklə bağlı qeyri-müəyyənlik insan psixikasını daim gərgin saxlayır. Pandemiya dövrü isə bir çox insanda tək qalmaq qorxusunu, itki hissini və güvənsizliyi daha da dərinləşdirdi.
Digər tərəfdən, biz hələ də hisslərimizi açıq deməyə, “mənə çətindir” söyləməyə öyrəşməmişik. Uzun müddət yığılıb qalan stress gec-tez özünü psixoloji pozuntularla göstərir. Yaxşı xəbər isə odur ki, insanlar artıq psixi sağlamlıq mövzusunda daha açıq danışır və kömək istəməyə daha çox cəsarət edir.
- Həyəcan-təşviş tutması ilə infarktı necə ayırd etmək olar?
- Həyəcan-təşviş pozuntusu zamanı yaşanan əlamətlər çox qorxuducu ola bilər. Ürək sürətlə döyünür, nəfəs çatmır, sinədə sıxıntı yaranır və “indi öləcəyəm” düşüncəsi ortaya çıxır. Bu səbəbdən bir çox insan bunu infarkt kimi qəbul edir.
İnfarkt zamanı ağrı adətən sinənin mərkəzində olur, sol qola, boyuna və ya çənəyə yayıla bilər, fiziki hərəkətlə artır və tədricən güclənir. Həyəcan tutmasında isə simptomlar qəfil başlayır, dalğa kimidir, 10–20 dəqiqə ərzində pik həddə çatıb sonra azalır və çox vaxt istirahət zamanı baş verir. Müayinələrdə ürək sağlam çıxır.
Ən vacib məqam budur: həyəcan tutması öldürücü deyil və keçicidir. İlk epizodlarda mütləq həkim müayinəsi lazımdır, amma diaqnoz dəqiqləşəndən sonra insan artıq qorxudan yox, məlumatdan güc almağa başlayır.
- Doktor, bəs insanları psixiatra getməkdən saxlayan ən yayğın qorxular hansılardır?
- Ən çox eşidilən sual budur: “Mən dəli deyiləm ki?” Bu, psixiatrın yalnız ağır ruhi xəstəliklərlə əlaqələndirilməsindən qaynaqlanır. Halbuki psixiatr da digər həkimlər kimi sağlamlığı qoruyan mütəxəssisdir.
Digər yayğın qorxu dərmanlarla bağlıdır: “Asılılıq yaranar?” Düzgün seçilmiş və nəzarətlə verilən müalicə insanın şəxsiyyətini dəyişmir, əksinə onu öz normal halına qaytarır.
“Bu vəziyyət ömürlükdürmü?” sualı da tez-tez verilir. Əksər hallarda vaxtında müraciət və düzgün müalicə ilə insan tam və ya ciddi dərəcədə sağalır. Psixi sağlamlıq güc və zəiflik məsələsi deyil — bu, beynin və sinir sisteminin sağlamlığıdır.
- Depressiya və təşviş pozuntularının müalicəsində dərman mütləqdirmi?
- Bu pozuntular “hamıya eyni resept” prinsipi ilə müalicə olunmur. Yüngül və başlanğıc mərhələlərdə psixoterapiya, düzgün yuxu rejimi, fiziki aktivlik və stresslə işləmə bacarıqları çox vaxt kifayət edir.
Orta və ağır hallarda isə dərmanlar bir növ dayaq rolunu oynayır. Onlar insanı “xoşbəxt etmək” üçün deyil, beynin pozulmuş balansını normallaşdırmaq üçün verilir ki, psixoterapiya təsir göstərə bilsin. Müalicə mütləq fərdi seçilməlidir.
- Müalicə olunmayan depressiya və təşviş pozuntuları hansı fəsadlara səbəb olur?
- Zamanla iş qabiliyyəti azalır, diqqət və yaddaş zəifləyir, daimi tükənmişlik hissi yaranır. Ailə və münasibətlərdə emosional uzaqlaşma, gərginlik və münaqişələr artır.
Uzunmüddətli stress fiziki sağlamlığa da təsir edir: yuxu pozulur, immun sistem zəifləyir, baş ağrıları, mədə-bağırsaq və ürək-damar problemləri arta bilər. Psixi və fiziki sağlamlıq bir-birindən ayrı deyil.
- Lalə doktor, son olaraq özündə bu əlamətləri hiss edən insana nə demək olar?
Bu vəziyyətdə tək deyilsiniz və bu, keçilməz deyil. İlk addım — bunu qəbul etməkdir. İkinci addım — peşəkarla danışmaq. Üçüncü addım isə tək qalmamaqdır.
Özünüzdən möcüzə gözləməyin. Kiçik addımlar kifayətdir. Unutmayın, depressiya və təşviş sizin kimliyiniz deyil — bu, müalicə oluna bilən bir vəziyyətdir. Kömək istəmək həyatınızı nəzarətə almağın ən güclü formalarından biridir.
